غدد آدرنال یا فوق کلیه ساختارهای کوچکی هستند که بر روی کلیه‌ها قرار گرفته‌اند. وظیفه ی این غدد درون‌ریز، ترشح هورمون های استروئیدی خاصی هست که به درون جریان خون ریخته می شود. این هرمون ها در برقراری فیزیولوژی بدن انسان اهمیت حیاتی دارند، بگونه ایکه بدون وجود غدد فوق کلیه ( در صورتی که هورمون های مذکور در غالب دارهای جایگزین برای بیمار تجویز نگردد ) غیر ممکن است. هر غده آدرنال از دو بخش قشری و بخش مرکزی تشکیل شده است.
بخش قشری آدرنال عمدتا سه هورمون آلدوسترون، کورتیزول و آندروژن های آدرنال (عمدتاً آندروسترون و تستوسترون ) را تولید می کند. بخش مرکزی غده فوق کلیه، کاتکول آمین تولید می‌کند. هورمون آلدوسترون با حفظ سطح آب و نمک بدن، در تنظیم فشار خون نقش دارد. هورمون کورتیزول علاوه بر کمک در تنظیم سوخت و ساز بدن و پاسخ به شرایط استرس زا، اثرات ضد التهابی نیز دارد. هورمون های آندروسترون و تستوسترون هورمون‌های جنسی مردانه می‌باشند و نقش مهمی در حفظ تفاوت‌های بین آقایان و خانم‌ها ایفا می‌کنند. کاتکول آمین‌‌ها شامل آدرنالین، نورآدرنالین و مقدار کمی دوپامین می‌باشند که مسئول پاسخ به شرایط استرسی هستند.
تولید هرمونهای آدرنال تحت کنترل مستقیم غده هیپوفیز مغز می باشد. این کنترل به وسیله تولید هرمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) توسط غده هیپوفیز و اثر آن بر روی غده آدرنال اتفاق می افتد.
دلایل متعددی باعث ضعف و یا بروز اختلال در غدد آدرنال می‌شود. در زیر اختلالات و بیماری‌های شایع غدد آدرنال توضیح داده شده است:
- سرطان آدرنال : تومورهای غده آدرنال بیشتر خوشخیم هستند و بدخیمی در آن‌ها نادر است و معمولاً باعث افزایش یا کاهش هورمون‌های تولید شده در آن نمی‌شوند. شیوع سرطان آدرنال کم است ولی تومورهای بدخیم آدرنال معمولا به سایر ارگان ها نیز پخش می شوند زیرا این غدد هورمون‌های خود را به سراسر بدن می فرستد.
- بیماری آدیسون : در این اختلال نادر که به نارسایی آدرنال نیز نامیده می شود، بخش قشری آدرنال نمی‌تواند به‌اندازه کافی هورمون کورتیزول و آلدوسترون تولید کند که ناشی از کمی فعالیت غدد آدرنال است. نارسایی آدرنال ممکن است حاد یا مزمن باشد. نارسایی حاد آدرنال زمانی رخ می‌دهد که استرس شدید بر فردی که دچار نارسایی مزمن آدرنال است، وارد شود. نارسایی حاد آدرنال اورژانس پزشکی محسوب می‌شود. این عارضه می‌تواند در تمام رده‌های سنی مشاهده شود.
- سندرم کوشینگ : در این عارضه، برعکس بیماری آدیسون، هورمون کورتیزول بیش‌ازحد تولید می‌شود که ناشی از فعالیت بیش از حد غدد آدرنال است.
- هیپرپلازی مادرزادی آدرنال : در این اختلال ژنتیکی نادر، سطوح هورمون های جنسی آدرنال افزایش پیدا می کند.
- نارسایی ثانویه آدرنال ( مشکلات غده هیپوفیز ) : غده هیپوفیز هورمونی به نام آدرنوکورتیکوتروپیک ایجاد می‌کند که قشر غدد آدرنال را برای تولید هورمون‌هایش تحریک می‌کند. تولید ناکافی این هورمون در غده هیپوفیز می‌تواند به تولید ناکافی هورمون‌های غدد آدرنال منجر شود، حتی اگر غدد آدرنال آسیب ندیده باشد. نارسایی ثانویه آدرنال به دنبال قطع داروهایی نظیر کورتیکواستروئیدها ( در درمان مزمن آسم یا آرتریت ) نیز ایجاد می‌گردد.
علت بیماری اختلالات عملکردی غدد آدرنال
بیماری آدیسون زمانی رخ می‌دهد که بر اثر آسیب غدد فوق کلیوی ، مقدار بسیار کمی هورمون ترشح شوند. عدم توانایی غده‌های غده فوق کلیه برای تولید هورمون‌ها، بیشتر به علت حمله بدن به خود پیش می‌آید که به این عارضه بیماری های خود ایمنی گفته می‌شود. به دلایلی ناشناخته، سیستم ایمنی بدن قشر آدرنال را به عنوان جسم خارجی شناسایی کرده و با حمله به آن، باعث نابودی آن می‌شود.
علل سندرم کوشینگ به دو دسته ی عوامل خارجی و عوامل داخلی تقسیم میشوند. رایج‌ترین عامل خارجی استفاده از داروهای مشابه کورتیزول مانند پردنیزون است. این نوع سندرم موقتی است و پس از توقف مصرف داروها از بین می‌رود. علل درونی که باعث افزایش تولید هورمون کورتیزول میشوند نادر هستند و در اثر تومورهای غدد فوق کلیه یا غده‌ی هیپوفیز بوجود می‌آید. تومورهای مذکور در غدد فوق کلیه، کورتیزول ترشح می‌کند و باعث افزایش سطح این هورمون در خون شده و در نتیجه پرکاری آدرنال را به دنبال دارد. اگر تومور در غده‌ی هیپوفیز باشد افزایش تولید هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک باعث افزایش دستور تولید کورتیزول را به غدد فوق کلیه می‌دهد.
از سایر علل نارسایی غدد فوق کلیه می توان به موارد زیراشاره کرد:
- سرطان ها و تومور های خوش خیم غدد فوق کلیه
- گسترش سرطان از سایر نقاط بدن به غدد فوق کلیه
- بیماری سل
- عفونت های غده فوق کلیه
علائم بیماری اختلالات عملکردی غدد آدرنال
معمولا علائم اختلالات غدد آدرنال با شدت کم آغاز میشوند و با گذشت زمان، علائم افزایش می یابد.
علائم بیماری آدیسون در حالت مزمن:
- تیره شدن پوست
- کاهش فشار خون
- کاهش قند خون
- ریزش مو
- اختلال عملکرد جنسی در خانم ها
- کاهش وزن
- کاهش اشتها
- احساس خستگی شدید
- مشکلات روانی مانند افسردگی و زود رنجی
- حالت تهوع و استفراغ
- درد عضلانی و یا مفصلی
علائم آدیسون در نارسایی حاد غدد آدرنال:
- اسهال و استفراغ شدید که منجر به کم آبی بدن می شود
- افت ناگهانی فشار خون
- از دست دادن هوشیاری
- افت ناگهانی قند خون
- درد در کمر، شکم یا پاها
- پتاسیم بالا و سدیم کم در آزمایش خون
علائم پرکاری غدد فوق کلیه و سندرم کوشینگ:
- دیابت
- نازک شدن و کبودی در پوست
- مشکلات روانی مانند افسردگی و زود رنجی
- دوره های نامنظم قاعدگی در زنان
- اختلال در رشد کودکان
- چاقی
- افزایش اشتها
- رشد بیش از حد مو در صورت
- ضعف عضلانی
- پوکی استخوان
- افزایش فشارخون
- افزایش قندخون
نحوه تشخیص اختلالات عملکردی غدد آدرنال
تومورهای غده آدرنال یا بصورت اتفاقی تشخیص داده میشوند مثلا هنگامی که افراد به دلایل مختلف دیگر، تحت اسکن با روش‌های عکس‌برداری قرار می‌گیرند، خود را نشان می دهند و یا بیمار با علایم مربوط به اختلال عملکردی آدرنال به پزشک مراجعه می کند و در بررسی ها مشکل مشخص می گردد. روش‌های تشخیصی مورد استفاده در اختلالات غدد آدرنال شامل موارد زیر می باشد :
- آزمایش خون :برای سنجش سطح هورمون‌های آدرنال، هورمون‌های هیپوفیز، قند، پتاسیم، سدیم و آنتی بادی‌های ایجاد شده در اثر بیماری خود ایمنی استفاده می‌شود.
- روش‌های تصویربرداری :مانند سونوگرافی، ام آر آی و سی‌تی اسکن و یا اسکن های هسته ای
درمان اختلالات عملکردی غدد آدرنال
اگر سنگ کلیه آن قدر بزرگ باشد که به طور طبیعی دفع نشود، باید برای درمان درد کلیه و خارج کردن آن از بدن درمان لازم انجام شود. درمان سنگ کلیه شامل تجویز داروهایی برای ، شل کردن عضلات حالب(برای حرکت سریعتر سنگ)، کاهش درد، داروهایی برای حل کردن سنگ، سنگ شکن و نهایتاً جراحی است.
- هورمون تراپی: در مواردی که سطح عملکرد غدد آدرنال پایین باشد مانند آنچه در بیماری آدیسون اتفاق می افتد ، هورمون‌های جایگزین تجویز می‌شود. هنگامی که غدد آدرنال بیش از حد هورمون تولید کنند، از روش‌های دارو درمانی و پرتو درمانی استفاده می‌شود.
- دارو درمانی: مانند استفاده از داروهای کاهنده ی سطح هورمون کورتیزول و داروی ضدآلدوسترون
- عمل جراحی: اگر تومورهای آدرنال بیش از حد بزرگ شده باشند ( حتی اگر خوشخیم باشند ) یا باعث تولید بیش از حد هورمون گردند، ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند. همچنین در مواردی که هورمون تراپی و دارو درمانی جوابگو نباشد نیز از روش جراحی برای برداشتن غده ی آدرنال درگیر یا تومور درگیر کننده ی این ناحیه به عنوان درمان اولیه علائم، استفاده می‌گردد و در ادامه از سایر روش‌های درمانی برای تکمیل فرآیند درمان استفاده خواهد شد.